Nauczyciel: zawód – powołanie – uwikłanie

pod redakcją Barbary Jędrychowskiej,

Na przestrzeni dziejów teoretyczny zakres rozważań wokół zawodu nauczyciela – wbrew powszechnej opinii – zmieniał się stosunkowo niewiele. Starożytni filozofowie wskazywali kolejnym pokoleniom na istotę powinności, którą widzieli w przekazywaniu uczniom podstawowych wartości: prawdy, dobra i piękna. Żądali od niego wysokich kwalifikacji opartych na wiedzy i moralności, będących gwarantem szacunku dla wychowanków, rodziców i społeczeństwa.

Praktyka jednak często odbiegała od tych założeń. Nauczyciel stawał więc wobec pytań i wątpliwości:

• Czy zawód ten jest misją i powołaniem wymagającym wyjątkowych predyspozycji osobowościowych, osadzonych na określonych wartościach, czy jedynie techniczną umiejętnością opartą na wykształceniu?
• Czy w procesie edukacji młodego człowieka możliwa jest realizacja narzuconego modelu i ideału wychowania, niezgodnego z preferowanymi przez niego wartościami?
• Jakie będą efekty wychowawcze jego konformistycznej postawy, wynikającej z przekazywania uczniom obowiązujących norm, wzorów, zasad i wartości wbrew własnym poglądom i przekonaniom?
• I ostatecznie: jakie skutki tego uwikłania poniesie sam nauczyciel?

W konsekwencji naukowego namysłu nad nauczycielem ukształtowała się pedeutologia ( jako subdyscyplina pedagogiki), której przedmiotem zainteresowania jest zawód nauczyciela, jego osobowość i predyspozycje, uzdolnienia, doświadczenie, autorytet, kształcenie i etyka odnosząca się do tego zawodu. W Polsce do pierwszych prac w tym zakresie należy zaliczyć Powinności nauczyciela wydane w Warszawie w 1787 roku przez Grzegorza Piramowicza. Ten zaangażowany w reformę Komisji Edukacji Narodowej wybitny jezuita wyznaczył w swoim dziele cele jego pracy, obowiązki względem siebie i uczniów oraz metody i środki postępowania z dziećmi, podkreślił także znaczenie takich cech jak wyrozumiałość, wytrwałość i samokształcenie, niezbędne w działalności dydaktyczno-wychowawczej.

Szybki rozwój pedeutologii, widoczny zwłaszcza od połowy lat pięćdziesiątych XX wieku, pozwolił na wyróżnienie trzech głównych sfer osobowości nauczyciela: intelektualnej, poznawczej (odnoszącej się do sposobów podejścia do ucznia i przekazu wiedzy) oraz psychicznej (dotyczącej istoty cech psychiki w procesie oddziaływań pedagogicznych). Współczesny pedagog Krzysztof Konarzewski w swojej Sztuce nauczania podkreśla, że nauczyciel to zawód szlachetny, do którego jednak zazwyczaj on sam nie dorasta. Z jednej strony poddawany jest idealizacji i postrzegany poprzez pryzmat nierealistycznej wizji zbudowanej przez ludzi nauki, gloryfikujących jego cnoty oraz wyznaczających często nic w praktyce nie znaczące zadania, kompetencje zawodowe i kierunki pracy. Staje się on wówczas modelowym, ale i „papierowym” posłannikiem wiedzy i umiejętności. Z drugiej strony ośmieszanie, poniżanie i upominanie nauczyciela przez media, uczniów i rodziców staje się ogólnie przyjętą regułą. Współczesne społeczeństwo nie jest ciągle zdecydowane, który wariant jest najlepszy i w jakim zakresie należy go upowszechniać.

Zagadnienia te są szczególnie istotne w dobie idei postmodernistycznych i ponowoczesnej pedagogiki, zakładających odrzucenie ideałów i autorytetów, negowanie wartości i upowszechnianie relatywizmu. W tej sytuacji zawód nauczyciela staje wobec ogromnych wyzwań i zagrożeń. On sam przestaje być dla własnych uczniów źródłem wiedzy i wartości etycznych. Opierając edukację na tekstach kultury popularnej, ma wdrażać ich do łamania podstaw kulturowego i moralnego porządku, wychowywać bez historii i przyszłości do nieustannej pogoni bez celu, jedynie za odmianą. Przygotowywać do postrzegania innych jako wrogów, z którymi trzeba toczyć walkę i wygrywać. Nauczyciel staje się więc postacią mało czytelną i niejednoznaczną w kontekście powinności i obowiązków, przytłoczoną odhumanizowanym i biurokratycznym charakterem swojej pracy.

Publikacja Nauczyciel: zawód – powołanie – uwikłanie podejmuje trudną problematykę zawodu nauczycielskiego. Założeniem publikacji była szeroka dyskusja nad historycznymi i współczesnymi uwarunkowaniami jego oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych. Teksty zamieszczone w trzech głównych rozdziałach: Nauczyciel na miarę czasów, Powołanie i misja nauczyciela oraz Nauczyciel jako zawód wyznaczają trzy zróżnicowane obszary badawcze odnoszące się do roli i miejsca nauczyciela w zmieniającej się rzeczywistości politycznej i społecznej.

Legnica 2014,
s.162,
ISBN 978-83-61389-78-1