Bezpieczeństwo i obronność państwa w piśmiennictwie polskim – wybrane zagadnienia

Zdzisław Jagiełło

Wydanie: 1 (2018)
Objętość: 274 str.
ISBN: 978-83-61389-71-2

Bez wątpienia współczesne bezpieczeństwo jak też badania nad nim posiadają interdyscyplinarny charakter. Bezpieczeństwem zajmują się nie tylko znawcy wojen, wojska, politologii, socjologii, ekonomii i stosunków międzynarodowych. W tym zakresie na przestrzeni 1000 lat dziejów państwa istnieje ogromny obszar publicystyki historyzującej i pisarstwa historycznego. W dyskusji redakcyjnej „Polityki” prof. Jan Baszkiewicz pytał: „Czy zawodowcy nie oddawali zbyt często walkowerem tego zwłaszcza obszaru, który się nazywa umownie historią najnowszą – publicystom i politykom?” Czy takie zjawiska, jak współczesne problemy bezpieczeństwa, dynamiczne i niezwykle skomplikowane, podlegają tym samym prawom?

153,30 

Zdzisław Jagiełło

Bez wątpienia współczesne bezpieczeństwo jak też badania nad nim posiadają interdyscyplinarny charakter. Bezpieczeństwem zajmują się nie tylko znawcy wojen, wojska, politologii, socjologii, ekonomii i stosunków międzynarodowych. W tym zakresie na przestrzeni 1000 lat dziejów państwa istnieje ogromny obszar publicystyki historyzującej i pisarstwa historycznego. W dyskusji redakcyjnej „Polityki” prof. Jan Baszkiewicz pytał: „Czy zawodowcy nie oddawali zbyt często walkowerem tego zwłaszcza obszaru, który się nazywa umownie historią najnowszą – publicystom i politykom?” Czy takie zjawiska, jak współczesne problemy bezpieczeństwa, dynamiczne i niezwykle skomplikowane, podlegają tym samym prawom?

Ludzie na ogół oczekują od historyków prostych odpowiedzi i kategorycznych sądów. Nie interesują ich wątpliwości. Chcą wiedzieć: kto? kiedy? dlaczego? Jest w tej presji jakaś groźba nowego lizusostwa wobec słuchaczy czy czytelników niezdających sobie sprawy, że – zwłaszcza w historii politycznej – nie brakuje znaków zapytania. Trudno więc o proste recepty oraz odrzucenie wszelkich politycznych uwikłań i zależności. Od wspomnianych wątpliwości nie są także wolne rozważania nad problematyką współczesnego bezpieczeństwa. Dzieje Polski dostarczają wielu przykładów na jej wzloty i upadki, możliwych do uwzględnienia w kształtowaniu współczesnej architektury bezpieczeństwa. Współczesną tożsamość europejską określają następujące filary: Logos – typ greckiej racjonalności; Ethos – greckie tradycje etyczne zmieszane z chrześcijańską aksjologią, Nomos – szanowanie tradycji prawa pisanego; Deus – panowanie religii monoteistycznej, której towarzyszy wyznaniowy pluralizm; Persona – tradycje humanizmu renesansowego i oświeceniowego funkcjonujące w konglomeracie z chrześcijańskim personalizmem; Societas – ewolucja, która doprowadziła do podmiotowości człowieka i społeczeństwa – w konsekwencji są to podstawy demokracji państwa i społeczeństwa obywatelskiego; Rewolucja – w odróżnieniu od innych cywilizacji zmiany w Europie na ogół dokonywały się drogą rewolucji. Nail Ferguson – autor książki Cywilizacja. Zachód i reszta świata – stawia pytanie: Na czym polegała i polega przewaga Zachodu nad resztą świata? Zachód podbił świat dzięki swym cnotom. Ferguson uzasadnia pogląd, że o wygranej w wyścigu o przewagę nad światem przesądziły nie warunki naturalne lub geograficzne, lecz cnoty ludzi Zachodu. Ferguson wyróżnia siedem elementów przewagi Zachodu:

  • akceptacja dla rywalizacji i konkurencji pomiędzy państwami, organizacjami i jednostkami, • rozwój ducha nauki i wynalazczości,
  • szacunek dla prawa własności, który zapewnia bezpieczeństwo i skłania do inwestowania,
  • nowoczesna medycyna i poprawiająca się jakość życia,
  • powstanie społeczeństwa konsumpcyjnego, w którym stały popyt na nowości napędza gospodarkę i rozwój technologii,
  • etyka pracy, która skłania ludzi do oszczędzania i inwestowania, a nie przejadania dochodów,
  • dominacja życia umysłowego nad religijnym.

Według Fergusona (Brytyjczyka) Ameryka stała się szczytowym wcieleniem ducha Zachodu i realizuje jego misję cywilizacyjną. Cywilizację Zachodu przenika obawa przed schyłkiem amerykańskiej potęgi. Symptomy schyłku to: przenoszenie amerykańskiego przemysłu poza granice cywilizacji, nadmierna konsumpcja, pogarda dla wiedzy i racjonalności. Zachód, by utrzymać przewagę, musi powrócić do cnót, musi pracować i oszczędzać, inwestować w naukę, nie przejadać bogactw, nie zadłużać się ponad miarę. Także – co jest coraz trudniejsze – wykorzystywać doświadczenia historyczne. Wielka szkoda, że te ideały lepiej realizują kraje azjatyckie. Na przełomie XX i XXI w. zbliżenie między narodami zwiększa poczucie bezpieczeństwa, stwarza także nowe wyzwania. Szczególny wpływ na ewolucję zagrożeń bezpieczeństwa wywierają procesy globalizacji. Przyczyniają się do poszerzenia zakresu zagrożeń niewojskowych, które stają się coraz trudniejsze do identyfikacji, lokalizacji, monitorowania oraz likwidacji ich skutków. Dzieje się tak, gdyż zagrożenia te nie są identyfikowane ze zjawiskiem wroga. Pojawiają się zagrożenia kreowane przez swoistą infrastrukturę procesów globalizacji, na przykład generowane przez Internet czy manipulowanie kapitałem, związane z procesami migracji czy też z pogłębianiem dysproporcji rozwojowych w różnych miejscach globu. Oznacza to, że tracą na znaczeniu tradycyjne zagrożenia w postaci wojen między państwami. Różnorodność zagrożeń oraz ich nieprzewidywalność generują dosyć złożone procesy analityczne. Podejmowane decyzje w zakresie zapobiegania i zwalczania skutków zagrożeń współczesnego bezpieczeństwa wymagają uwzględniania skomplikowanych związków przyczynowo-skutkowych. Ich analiza od starożytności do początku XXI w. jednoznacznie sugeruje, że historia zatoczyła kolejne koło. Czy powtórzą się najgorsze jej elementy? Symptomy chorobowe są nadal te same: głód, bieda, nietolerancja, nacjonalizmy, separatyzmy, szowinizmy i fundamentalizmy, ideologie, cynizm polityków i obojętność społeczna, zachłanność i głupota. Historycy wojskowości wyliczyli, że co osiemnaste pokolenie nie zaznało wojny. Dlaczego więc to „szczęście” ma się uśmiechnąć akurat do nas? Historia wciąż daje nam niepowtarzalną szansę. Czy ją wykorzystamy, jest sprawą otwartą. Czy i w jakim zakresie możliwe jest wykorzystanie dorobku minionych pokoleń, pisarzy i publicystów zajmujących się problemami bezpieczeństwa w swoich epokach? Współcześnie wojna w dalszym ciągu jest kontynuacją pokojowej polityki środkami przemocy. Można spodziewać się nasilenia wojen na polu gospodarczym, finansowym, kulturowym. Można postawić hipotezę, że bezpieczeństwo XXI w. nie będzie odbiegało w sposób znaczny od ujęcia historycznego i obecnych trendów. Mimo rozległej wiedzy o współczesnych konfliktach wojennych, ich przyczynach, przebiegu i skutkach – konflikty zbrojne w dalszym ciągu pozostaną narzędziem rozwiązywania problemów międzynarodowych. Nic nie wskazuje na ich wyeliminowanie z, wydawałoby się, doskonałego ładu międzynarodowego w najbliższej przyszłości. Dla obywatela żyjącego w realnej rzeczywistości XXI w. coraz ważniejsze staje się bezpieczeństwo na poziomie regionu oraz w codziennym bytowaniu na poziomie lokalnym. Prawdopodobieństwo wybuchu wojny w Europie jest znikome, jednocząca się Europa wyklucza niektóre formy konfliktów. Natomiast realna rzeczywistość podpowiada nam większą troskę o takie elementy współczesnego bezpieczeństwa jak: zapobieganie katastrofom ekologicznym oraz minimalizowanie skutków katastrof naturalnych czy dbałość o należyte funkcjonowanie Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego i innych służb bezpieczeństwa publicznego. Problematyka współczesnego bezpieczeństwa rozpatrywanego z różnych perspektyw, w opracowaniach naukowych podejmowana jest w pracach poświęconych siłom zbrojnym, policji, straży pożarnej bądź też w pracach obejmujących rolę społeczeństwa i samorządów lokalnych w kształtowaniu bezpieczeństwa publicznego. Jednakże prace te z racji szybkich zmian warunkujących współczesne bezpieczeństwo, zarówno na poziomie międzynarodowym, narodowym, jak i lokalnym, szybko dezaktualizują się. Nieco inaczej ma się sprawa czerpania wiedzy z doświadczeń historycznych, z opracowań o ponadczasowym charakterze. I tym kwestiom związanym z bezpieczeństwem – wyrażonym w licznych pracach autorów od początku państwa polskiego do końca XX w. – poświęcone jest to opracowanie. Przyjęta koncepcja opracowania jest dosyć schematyczna. W każdym z czterech rozdziałów autor podjął próbę opisu uwarunkowań międzynarodowych obronności państwa, przybliżenie spraw doktrynalnych bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego oraz określenia systemu bezpieczeństwa narodowego, a także przesłanek i podstaw obrony terytorialnej kraju. Podział opracowania na cztery okresy: feudalizmu, odrodzenia, doby upadku państwa oraz wieku XX wydaje się być logiczny i oddający istotę zachodzących zmian w systemach obronnych kraju, wojsku i sztuce wojennej, a także roli w systemie, społeczeństwa ( ludności cywilnej), wyrażonych w piśmiennictwie cywilnym i wojskowym. Każdy z rozdziałów, poza rozważaniami o charakterze teoretycznym dotyczącym obronności kraju, wzbogacono przypomnieniem, w postaci cytowanych fragmentów tekstów, problematyki obronnej podejmowanej przez pisarstwo epoki. Dokonany wybór przedstawicieli to subiektywna decyzja autora. Nie jest ani wyczerpujący, ani ostateczny. Opracowanie składa się z czterech rozdziałów. Rozdział I – Obronność państwa w piśmiennictwie w okresie feudalnym oparto o Kroniki Galla Anonima oraz dzieło Jana Długosza przedstawione w książce Polska Jana Długosza, pod red. Henryka Samsonowicza.

W rozdziale II – Obronność państwa w piśmiennictwie w okresie odrodzenia, poza rozważaniami teoretycznymi uwzględniono dorobek następujących autorów: Stanisław Łaski, Spraw i postępków rycerskich i przewagi opisanie krótkie; Andrzej Frycz-Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej; Jan Tarnowski, Rada sprawy wojennej; Marcin Bielski, Sprawa rycerska; Stanisław Sarnicki, Księgi Hetmańskie; Bartosz Paprocki, Hetman. Rozdział III nosi tytuł: Obronność państwa w piśmiennictwie doby upadku. Z racji rozszerzającego się zakresu uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego w tym rozdziale przedstawiono jego współzależności z ekonomią i sprawami społecznymi. Dobór cytowanych

dzieł nie jest przypadkowy i zawiera dokonania następujących autorów: Andrzej Maksymilian Fredro, Nowe uważania porządku wojennego; Stanisław Herakliusz Lubomirski, Rozmowy Artaksesa i Ewandra; Jan Joachim Kampenhausen, Chwała i apologia kopii i pik; Tadeusz Kościuszko, Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość; Jan Gotlib Bloch, Przyszła wojna pod względem technicznym, ekonomicznym i politycznym. Autor, podobnie jak autorzy wspomnianych dzieł, skupia swoje rozważania na związkach patologii jednostki i instytucji z bezpieczeństwem kraju w bardzo trudnym okresie powolnego upadku państwa. W dalszej części rozważań dostrzega elementy bezpieczeństwa ekonomicznego, a szczególnie roli ekonomii w tworzeniu systemu obronnego państwa. Kształtowanie nowego ładu międzynarodowego w XIX w. powodowało konieczność zmian polityki i strategii bezpieczeństwa narodowego. W rozdziale IV autor przedstawił uwarunkowania założeń polityki i strategii bezpieczeństwa Rzeczypospolitej w XX w., ze szczególnym zwróceniem uwagi na strukturę systemu obronnego. Ważnym elementem ówczesnych związków przyczynowo-skutkowych stała się edukacja dla bezpieczeństwa. Rozdział IV – Obronność państwa w piśmiennictwie XX wieku – znalazł oparcie w dorobku teoretycznym takich autorów jak: Władysław Sikorski, Przyszła wojna; Stefan Adolf Mossor, Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny; Marian Porwit, Duch żołnierski – organizacja wychowania żołnierza oraz Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku, t. 13. Analizy związków przyczynowo-skutkowych z drugiej połowy XX w. dokonano w oparciu o twórczość takich autorów jak: Julian Kaczmarek, Bolesław Chocha, Franciszek Skibiński, Stanisław Koziej, Bolesław Balcerowicz, Kazimierz Nożko, Ryszard Wróblewski, Jacek Pawłowski i Józef Marczak. Zasadniczym celem podjętych rozważań jest próba przybliżenia czytelnikowi organizacyjnych dokonań i przeobrażeń polskiego systemu obronnego na przestrzeni wieków, zarówno w aspekcie wojskowym, jak też komponentu cywilnego. Problem wydaje się być szczególnie istotny współcześnie, w okresie dynamicznych zmian w otoczeniu międzynarodowym oraz tworzenia cywilnego komponentu obronnego, rozumianego jako system mobilizacyjny zasobów państwa, Obrony Cywilnej, obrony terytorialnej czy powszechności służby wojskowej. Dzieje wojskowości uwidaczniają, że już od zarania istnienia cywilizacji prowadzono działania zbrojne, wykorzystując ludność cywilną do organizowania obrony ziem, regionów, zamków i miast. Z czasem powstały zręby wojsk terytorialnych 1, wykorzystywanych do obrony terytorium własnego państwa. W każdym z opisywanych okresów tworzenie piechoty terytorialnej wynikało z naturalnych potrzeb społeczności lokalnych w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa pojedynczych ludzi, ich rodzin, plemion lub bardziej zorganizowanych form społeczeństwa przed wszelkimi zagrożeniami powodowanymi przez naturę i ludzi. Ponad tysiącletnia historia polskiej wojskowości jest cennym źródłem wiedzy o wojskach obrony terytorialnej, zwłaszcza że dotyczy państwa o szczególnym położeniu geopolitycznym, w którym podstawowe uwarunkowania (obszar, sąsiedzi) są względnie stałe. Z położenia tego rodzą się różne zagrożenia. O panowanie nad obszarem Polski toczyło się wiele wojen, nic też nie wskazuje współcześnie, że jest to proces zamknięty. Dlatego celowym wydaje się poszukiwanie odpowiedzi na pytania:

  • Jak przygotowywano państwo do obrony w jego 1000-letnich dziejach?
  • Jak organizowano i wykorzystywano piechotę terytorialną na przestrzeni naszych dziejów?
  • Jakie były przesłanki tworzenia siły militarnej państwa polskiego, w tym pospolitego ruszenia?
  • Jaki rodzaj wojska uznać za pierwowzór obrony terytorialnej?
  • Czy piechota pozostanie głównym komponentem wojsk terytorialnych?
  • Czy wobec postępującej redukcji wojsk operacyjnych i ich uzawodowienia nastąpi rozwój ilościowy OT i stanie się formacją powszechną?
  • Na ile w tym procesie mogą być pomocne doświadczenia historyczne?

Niniejsze opracowanie podejmuje próbę odpowiedzi na postawione wyżej pytania.

Wydanie: 1 (2018)
Objętość: 274 str.
ISBN: 978-83-61389-71-2